برآورد زمان مطالعه: ۱۱ دقیقه

امروزه به دلیل افزایش نیاز بشر به تامین مواد غذایی، توجه به پرورش علمی و اصولی دام و طیور از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است. به همین دلیل تحقیقات علمی متعددی بر روی روشهای افزایش راندمان تولید در محورهای مختلف انجام شده است. یکی از محورهایی که در این زمینه مورد بررسی بیشتری قرار گرفته است، استفاده از افزودنی های مختلف برای افزایش راندمان تولید در سیستم های پرورش دام و طیور است. بنتونیت دام و طیور یکی از افزودنی‌هایی است که کاربرد آن در تغذیه دام در پژوهش های مختلف و از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.

در کشورهای پیشرو در صنعت دامپروری مصرف بنتونیت دام کاملا رایج است. معمولا بنتونیت بین ۱ تا ۲ درصد در جیره دام استفاده می‌شود. از سایر مزایا و علل استفاده از بنتونیت در جیره دام می‌توان به خاصیت پلت بایندری آن، جذب رطوبت، استفاده به عنوان کریر مکملهای معدنی، فیلر و پرکننده جیره نیز اشاره نمود.

بنتونیت چیست؟

بنتونیت خاک رس است که اغلب از تغییر خاکستر آتشفشانی تشکیل شده است، که عمدتا از مواد معدنی اسمیتتی، معمولا مونتموریلونیت تشکیل شده است. دیگر مواد معدنی گروه سمیتتیت عبارتند از هکتورت، سابونیت، بیلیتیت و غیر ترنیت. اسمکتیت ها مواد معدنی رس هستند، به عنوان مثال آنها از کریستال های فردی تشکیل شده اند که اکثر آنها در ابعاد بزرگ کمتر از ۲μm است. خود کریستالیتهای اسمکتیتی، مواد معدنی رسهای سه لایه هستند. آنها شامل دو لایه تترایگرادی و یک لایه هشت ضلعی هستند. در لایه های tetrahedral montmorillonite متشکل از [SiO4] – tetrahedrons [M (O5، OH)] – لایه هشت ضلعی (M = و عمدتا Al، Mg را پوشش می دهد، اما اغلب Fe نیز یافت می‌شود)

فواید استفاده از بنتونیت در خوراک دام

استفاده از بنتونیت بعنوان افزودنی خوراک دام و طیور فواید بسیار زیادی دارد. برخی از این فواید عبارتند از:

• افزایش وزن روزانه
• بهبود ضریب تبدیل خوراکی
• بهبود افزایش وزن دام شیری
• کاهش نیتروژن آمونیاک شکمبه
• کاهش سندروم گاو زمینگیر
• تحریک رشد گوساله‌ها

در ادامه به بررسی پژوهش‌های علمی مختلفی می‌پردازیم که تاثیر استفاده از بنتونیت را بر روی عملکرد دام بررسی نموده‌اند. لطفا این مسئله را در نظر داشته باشید که این نتایج در مواردی متضاد و متناقض به نظر می‌رسند. این موضوع نشان می‌دهد که کیفیت بنتونیت مورد استفاده تاثیر قابل توجهی بر عملکرد دام دارد. بنابراین لازم است کنترل و دقت به خصوصی بر روی بنتونیت مورد مصرف دام انجام شود.

استفاده از بنتونیت در تغذیه دام به منظور بهبود تولید، ضریب تبدیل و وزن گیری

در مورد استفاده از بنتونیت در تغذیه دام به منظور بهبود تولید، ضریب تبدیل و وزن گیری پژوهش های مختلفی انجام شده است. در پژوهشی برتیائوم و همکاران (۲۰۰۷) بیان نمودند که میانگین افزایش وزن گوساله ها پرواری در طی مصرف  ۲% بنتونیت افزایش یافت. مطالعه ای دیگر خادم و همکاران (۲۰۰۷) عملکرد بره ها را در جیره های حاوی ۲ یا ۴% بنتونیت بررسی کردند و اثرات مثبت بر روی مصرف خوراک، ضریب تبدیل و پارامترهای خونی مشاهده نمودند. آقاشاهی و همکاران‌(۱۳۸۳) گزارش کردند استفاده از ۴ درصد بنتونیت در جیره‌ی گوساله‌ های نر پرواری به‌طور معنی‌داری باعث افزایش وزن روزانه و بهبود ضریب‌ تبدیل خوراکی گردید. هم چنین افزودن ۴ درصد بنتونیت سدیمی به‌ جیره‌ی بزهای شیرده به‌طور معنی‌داری باعث بهبود افزایش وزن روزانه گردید‌.

تاثیر مقادیر کمتر از ۵ درصد

 کیانوش و همکاران(۱۳۸۷) گزارش کردند استفاده از ۴ درصد بنتونیت سدیم در جیره‌ی گوساله‌های پرواری به‌طور  معنی‌داری‌ باعث بهبود افزایش وزن دام شد در حالی که تأثیر معنی‌داری بر میزان خوراک مصرفی نداشت. همچنین استفاده از ۲ درصد بنتونیت سدیم باعث بهبود معنی‌دار ضریب‌ تبدیل خوراک گردید. گولسن و همکاران(۲۰۰۰) گزارش کردند استفاده از بنتونیت در دام اثری بر تولید شیر و کیفیت آن، pH شکمبه و غلظت اسیدهای چرب ندارد اما باعث کاهش نیتروژن آمونیاکی شکمبه می شود.

آلگولرا و همکاران (۲۰۰۹) گزارش کردند ۱% بنتونیت تاثیری بر قابلیت هضم ندارد. ایوان و همکاران (۲۰۰۱) دریافتند ۲% بنتونیت اثر قابل توجهی بر تخمیر شکمبه دارد. استفاده از ۰/۶ تا ۲/۱ درصد بنتونیت اثری بر عملکرد، تخمیر شکمبه و اسیدهای چرب فرار ندارد (فیشر و مک­کی، ۱۹۸۳). گالین و چابوت ( ۱۹۸۱) اثرات معنی داری بر روی قابلیت هضم مشاهده نکردند.

استفاده از ۲% بنتونیت تاثیری بر روی رشد گوساله ها نداشت (موهینی و همکاران، ۱۹۹۹). در مطالعه لوسادا و همکاران (۱۹۷۶) استفاده از بنتونیت در خوراک دام تا ۴% باعث تحریک رشد در گوساله­ ها شد. استفاده از بنتونیت در جیره گاوهای شیری به میزان ۲ یا ۳% در جیره اسیدوژنیک در شکمبه اثر بافری داشت. این اثر بافری در پژوهش اسلانیا و همکاران ۱۹۷۴ نتایج زیر را بوجود آورد:

• موجب بهبود تولید شیر
• کاهش سندروم گاو زمین
• بهبود میزان کلسیم، منیزیم و فسفر موجود در خون

تاثیر ۵ تا ۱۰ درصد بنتونی در خوراک دام

افزودن بنتونیت به مقدار ۵ تا ۱۰ درصد به جیره های با مقادیر پایین چربی منجر به افزایش چربی شیر، تولید شیر، و سطح استات شکمبه ای شد (ریندسیگ و همکاران، ۱۹۶۹). استفاده از بنتونیت در جیره بره­ های پرواری، پارامترهای عملکردی و یا کیفیت گوشت بره ها را تحت تاثیر قرار نداد. راند (۲۰۰۰) بهبود مصرف خوراک را با افزودن ۵% بنتونیت به جیره گوسفند مشاهده کرد. استفاده از ۰/۷۵ درصد بنتونیت باعث افزایش وزن گیری، نسبت وزن گیری به خوراک و اسیدهای چرب فرار شکمبه در بره ها شد، اما تاثیری بر رشد پشم نداشت ( والز و همکاران، ۱۹۸۹). خباز و همکاران (۱۳۹۱) گزارش کردند که استفاده از ۲% بنتونیت در جیره گوساله های پرواری باعث بهبود قابل توجه ضریب تبدیل خوراک می شود.

تاثیر استفاده از بنتونیت در دام بر روی غلظت نیتروژن آمونیاکی شکمبه

پژوهش‌ها در مورد تاثیر استفاده از بنتونیت در دام بر روی غلظت نیتروژن آمونیاکی شکمبه نیز نتایج مختلفی را گزارش داده‌اند. یکی از مواد متراکم در تغذیه‌ی دام‌های پرواری منابع پروتئینی هستند. بهینه از پروتئین خام و مخصوصاً NPN (نیتروژن غیر پروتئینی) هم از نظر اقتصادی و هم از نظر عملکرد دام بسیار مهم هستند. به‌طور کلی مقداری از این منبع نیتروژنی را باکتری‌ها مصرف می‌کنند. دیواره شکمبه مازاد آن را وارد خون می‌کند تا کبد آنها را تبدیل به اوره نماید. در نتیجه منابع پروتئین هدر می‌روند. بنابراین کنترل نیتروژن آمونیاکی شکمبه در مصرف بهینه منابع پروتئینی نقش مهمی دارد.

بنتونیت با توجه به ساختار فیزیکی و شیمیایی خود از یک سو به‌ واسطه‌ی جذب سطحی پروتئین‌ها و اسید‌های آمینه تا حدی آن‌ها را از تخمیر میکروبی محفاظت می کند که این باعث کاهش غلظت نیتروژن آمونیاکی شکمبه می‌شود. از طرف دیگر به خاطر خاصیت تعویض یونی سبب می‌شود یون آمونیوم با کاتیون‌های موجود در ساختمان آن مبادله گردد. سپس با آزاد سازی آهسته‌ی یون آمونیوم موجب استفاده موثر میکروارگانیسم‌های شکمبه از این ماده برای سنتز پروتئین میکروبی می‌شود‌ (نیکخواه و همکاران ،۲۰۰۱). خباز و همکاران در پژوهشی گزارش کردند استفاده از ۲ درصد بنتونیت در دام های پرواری باعث کنترل غلظت نیتروژن آمونیاکی می شود. صالح و همکاران (۲۰۰۰) نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که استفاده از بنتونیت موجب کنترل غلظت نیتروژن آمونیاکی در شکمبه دام می شود.

همان‌طور که اشاره گردید بنتونیت به دلیل دارا بودن خاصیت تبادل کاتیونی و همچنین جذب سطحی پروتئین‌ها باعث بهبود استفاده از نیتروژن‌آمونیاکی شکمبه می‌گردد که در نتیجه‌ی آن تولید پروتئین میکروبی افزایش می‌یابد و می‌تواند باعث بهبود ضریب‌ تبدیل خوراک و افزایش وزن روزانه گردد‌.

تاثیر بنتونیت در خوراک مرغ و سایر طیور

در این راستا گروه دانش بنیان ویوان که از شرکت های پیشرو در تولید بنتونیت فرآوری شده در ایران می باشد، با همکاری مراکز علمی و دانشگاهی معتبر اقدام به تحقیقات بر روی تولید بنتونیت فرآوری شده نموده و موفق به تولید محصولی با نام تجاری “بنتوفید” گردیده است. در این مطلب قصد داریم تا اثرات مفید استفاده از بنتونیت، فراوری شده (ینتوفید) را در تغذیه طیور گوشتی و تخمگذار، به اختصار بیان نماییم.

اثرات بنتونیت فرآوری شده در جیره طیور

• پلت بایندر استثنایی با چسبندگی عالی، مناسب برای استفاده در کارخانجات خوراک دام، طیور و آبزیان
• استحکام و بهبود کیفیت پوسته تخم مرغ و ثبات بیشتر رنگ زرده تخم مرغ های انبار شده.
• کاهش انتشار گاز آمونیاک در سالن های پرورش طیور و جلوگیری از بیماری های تنفسی.
• کاهش رطوبت بستر و اخلال در سیکل کوکسیدیا.
• کاهش قیمت تمام شده خوراک و افزایش سودآوری.

استفاده از بنتونیت دام و طیور به عنوان پلت بایندر

• استفاده از ،بنتونیت سدیم در جیره طیور از سال ۱۹۵۶ با آزمایش کوئیزنبری رواج یافت. این محقق از ،بنتونیت سدیم به عنوان یک پلت چسبان استفاده کرده و بیان داشت که پلت کردن خوراک طیور (بویژه جیره های با کیفیت پایین، مثل جیره با انرژی کم یا خوراک آسیاب شده با فیبر زیاد)، اثرات بسیار سودمندی را خواهد داشت.
• امروزه با افزایش استفاده از خوراک‌های پلت شده، متخصصان تغذیه به دنبال افزایش مقاومت فیزیکی پلت می باشند. هنگامی که گندم کمتر از ۱۰درصد در جیره استفاده می گردد، استفاده از سایر مواد پلت چسبان مانند بنتونیت سدیم جهت افزایش کیفیت پلت ضروری است. برای افزایش مقاومت پلت، کارخانه‌های خوراک دام از انواع مختلف پلت چسبان ها استفاده کرده‌اند. (بلاکلی و همکاران ، ۱۹۵۵ ;یانگ و پیفوست ، ۱۹۶۲ ).
• سالاری (۱۳۸۴) ، گزارش کرد که جوجه خروس های گوشتی سویه کاب که با جیره های دارای ۱ و ۲ درصد ،بنتونیت سدیم تغذیه شده بودند، مصرف خوراک و افزایش وزن بیشتر و ضریب تبدیل کمتری داشتند. با توجه به نتایج این تحقیق به نظر می رسد پلت کردن جیره ها و افزودن ۱ تا ۲ درصد بنتونیت سدیم می تواند عملکرد جوجه های گوشتی را بهبود بخشد.

تاثیر بنتونیت بر افزایش راندمان جذب و بهبود ضریب تبدیل خوراک

• بنتونیت سدیم در جیره جوجه های گوشتی باعث بهبود افزایش وزن را بهبود می‌دهد.
• این افزودنی سرعت عبور غذا در دستگاه گوار شرا کم می‌کند.
• بنتونیت سدیم بازدهی مصرف خوراک را افزایش می‌دهد. (کورنیک و رید،۱۹۶۰).
• استفاده از بنتونیت سدیم در جیره غذایی طیور تخمگذار، بازده مصرف خوراک، تخمگذاری، کیفیت پوسته و اندازه تخم مرغ را بهبود می‌دهد.
• باعث کاهش انتشار رطوبت از مدفوع مرغ‌ می‌شود(کوئیزنبری و برادلی،۱۹۶۴ ; کوئیزنبری، ۱۹۶۶).
• بنتونیت سدیم در جیره غذایی بوقلمون ها ماندگاری مواد مغذی در دستگاه گوارش را افزایش می‌دهد. این افزودنی همچنین بازدهی استفاده از ازت، چربی و کربوهیدرات را بهبود می‌بخشد و باعث بهتر شدن راندمان غذایی تا ۵/۱ درصدمی‌شود (آلمکوئیست و همکاران، ۱۹۶۷).

نقش بنتونیت در کاهش رطوبت بستر

افزایش رطوبت فضولات طیور یکی از مهمترین مشکلات موجود درصنعت پرورش طیور است. میزان مصرف و دفع آب تا حدودی تحت شرایط ژنتیکی بدن پرنده است. در مطالعه ای نشان داده شد که مصرف بنتونیت باعث کاهش معنی‌دار رطوبت بستر در تابستان و زمستان شد (کوئیزنبری و برادلی، ۱۹۶۴). هم‌چنین وزن بدن و اندازه تخم‌مرغ افزایش یافت.

بنتونیت به عنوان جذب کننده ترکیبات مضر دیگر (فلزات سنگین و باکتریها و ..)

ترکوا و همکاران(۲۰۰۴) بیان کردند که ساختار سه لایه ­ای ،بنتونیت سدیم به آن توانایی جذب داخلی یون­ها را می­دهد. بنتونیت‌ها توانایی جذب فلزات سنگین و باکتریها ) کاتسوماتا و همکاران، ۲۰۰۳ : هاسن و همکاران ، ۲۰۰۳ ) و عوامل سمی و ضدتغذیه‌ای (پالسیفرو همکاران، ۱۹۹۴) را دارند. در آزمایشاتی مشخص شده که مصرف بنتونیت، در جیره طیور تخمگذار منجر به افزایش معنی‌دار وزن بدن، اندازه تخم و طول عمر می‌شود اگر چه میزان کالری مصرفی آنها نسبت به گروه کنترل کمتر بود.

اصلی‌ترین دلیل اثرات بنتونیت، کاهش دادن سرعت عبور خوراک از لوله گوارش است (کوئیزنبری ، ۱۹۶۴). گری و همکاران (۱۹۹۸) درآزمایشات خود با هدف اینکه آیا بنتونیت سدیم خاصیت موننسین یا سالینومایسین را در جوجه‌های گوشتی مبتلا به کوکسیدیوز تحت تأثیر قرار می‌دهد یا نه، دریافتند که بنتونیت سدیم ضریب تبدیل مصرف خوراک (نسبت مصرف خوراک به افزایش وزن) را کاهش داده و بازدهی خوراک افزایش یافت.