سترس در تولید مرغ

نحوه مدیریت عوامل استرس در تولید مرغ

در تولید مدرن و گسترده جوجه گوشتی و یا تولید تخم مرغ، پرندگان در معرض مکرر عوامل استرس زا قرار می گیرند که بر عملکرد و سلامت پرنده اثر منفی می گذارد. یک برنامه مدیریتی مؤثر باید با شناسایی و طبقه بندی عوامل استرس زا شروع شود.علاوه بر این، با درک مکانیسم فیزیولوژیکی استرس، صنعت مواد افزودنی خوراک قادر خواهد بود مناطق مختلف را براساس بروز عوامل غیرمترقبه بررسی کرده و از ترکیبی خاص از مولکول های عملکردی به عنوان یک راه حل واحد و کارآمد برای جلوگیری از بروز استرس استفاده کنند.

در این مقاله علل شایع ایجاد استرس در مرغ، مکانیسم های فیزیولوژیکی آنها و شاخص های اصلی آنها در پرندگان ارائه شده است.

استرس چیست؟

معمولاً اصطلاح “استرس” برای توصیف اثرات مضر عوامل مختلف بر سلامت و عملکرد مرغ مورد استفاده قرار می گیرد. پرندگان نسبت به سایر پستانداران منابع بدنی بسیار محدودی برای رشد، تولید مثل، پاسخ به تغییرات محیطی و مکانیسم های دفاعی دارند. بنابراین، هرگونه تغییر جزئی از شرایط عادی منجر به توزیع سریع منابع بدن از جمله انرژی و پروتئین و کاهش رشد، تولید مثل و سلامتی می شود.

هنگامی که این چالش ها در یک زمان خاص به شکل شدیدتر رخ دهد، تغییرات شیمیایی و فیزیکی شدیدی در پرنده اتفاق و مشکلات آن سریعا بروز می کند، پرندگان دچار خستگی و ضعف می شوند. این شرایط ممکن است منجر به گرسنگی و بروز بیماری های عفونی شود.

انواع استرس

منابع مختلف و متداول استرس وجود دارد، عوامل استرس زا رو می توان به یک یا چند دسته طبقه بندی کرد (روزالس، ۱۹۸۴). این عوامل در جدول ۱ خلاصه شده است.

جدول ۱٫ علل شایع استرس و تقسیم بندی آنها

توجه بر استرس آب و هوایی

در مناطق استوایی، دمای بالا محیط همراه با رطوبت نسبی بالا یکی از مهمترین عوامل استرس زا است. پرندگان به دلیل عدم وجود غدد عرقی و همچنین دمای بالای بدن (۱/۴۰ تا ۶/۴۱ درجه سانتیگراد)، به دمای بالای محیط در مقایسه با دمای پایین محیطی، حساستر هستند.

میزان حساسیت به استرس گرمایی مناطق استوایی جوجه های گوشتی نسبت به مرغ های تخمگذار بیشتر است. در بین جوجه های گوشتی، نرها در مقایسه با ماده ها نسبت به استرس گرمایی حساسیت بیشتری دارند. مرغ های تخمگذار قفسی نسبت به مرغ های تخم گذار ضعیف پرورش یافته در بستر حساسیت بیشتری دارند. علاوه بر دسته بندی انواع استرس، انواع عوامل استرس زا را می توان در دو دسته نیز طبقه بندی کرد:  الف) عوامل استرس زا قابل اجتناب (ب) عوامل استرس زا غیرقابل اجتناب (جدول ۲). اگر بتوان عوامل قابل اجتناب را با مدیریت کارآمد کاملا حذف کرد، عوامل غیرقابل اجتناب رو فقط می توان کمی کاهش داد، لذا می توان گفت استرس بخش جدایی ناپذیر در پرورش طیور است.

جدول ۲٫ عوامل استرس زا قابل اجتناب و غیر قابل اجتناب

مکانیسم فیزیولوژیکی تنظیم استرس

شناخت مراحل متوالی فیزیولوژیکی در یک ارگانیسم/ سلول حیوانی تحت استرس، در مدیریت موفق و ارائه راه حل برای مقابله بااسترس بسیار مهم است (شکل ۱). سه سطح واکنش در برابر استرس وجود دارد:

• تنظیم کوتاه مدت استرس (مرحله واکنش هشدار – سیستم عصبی)

مرحله “مبارزه یا پرواز” نیز گفته می شود، تنها مدت کوتاهی طول می کشد و در سیستم عصبی سمپاتیک (postganglionic) و بافت مدولاری آدرنال اتفاق می افتد. پس از ترشح سریع ناگهانی کاتکول آمین (دوپامین، آدرنالین) از مدولا غده آدرنال پاسخ سریع حیوان را کنترل می شود. این هورمون های عصبی باعث آزاد شدن سریع گلوکز در خون، تخلیه گلیکوژن کبد، افزایش فعالیت گشادکننده عروق محیطی، تغییر میزان تنفس و افزایش حساسیت عصبی می شوند.

شکل ۱٫ پاسخ بیولوژیکی بع عوامل استرس زا (HPA: محور آدرنال-هیپوفیز- هیپوتالاموس، CRH: هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین، ACTH: هورمون آدرنوکوتیکوتروپین)

• تنظیم طولانی مدت استرس (مرحله مقاومت یا سازگاری- سیستم آندوکرین)

این سیستم تنظیمی شامل محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) است و با هایپرتروفی بخش قشری آدرنال و افزایش سنتز و ترشح گلوکوکورتیکوئیدها – کورتیکواسترون آدرنال در پرنده ها مشخص می شود. این هورمون مسئول سنتز گلوکز از ذخایر کربوهیدراتی، لیپیدها و پروتئین ها در بدن است. کورتیکواستروئیدها همچنین در بروز بسیاری از بیماریهای مرتبط با استرس طولانی مدت، مانند بیماری های قلبی و عروقی و دستگاه گوارش، هایپرکلسترمی، بیماری های متابولیک و سرکوب آنتی بادی نقش دارند.

• مرحله فرسودگی (تخلیه کامل ذخایر بدن و/یا کاملا حساس در برابر عوامل عفونی)

وقتی فاکتور استرس طولانی مدت باشد و از ذخایر بدن بیشتر شود یا سیستم ایمنی بدن را تقریباً تحت تاثیر قرار دهد، مرحله سوم یا فرسودگی منجر به از بین رفتن مکانیسم های هموستاتیک و مرگ می شود.

شاخص های فیزیولوژیکی استرس طیور

چندین محقق تأثیر عوامل استرس زا در پرندگان را بررسی و شاخص های استرس در پرندگان را نشان داده اند:

• آتروفی تیموس و بورس فابرسیوس پرندگان جوان، بزرگ شدن هیپوفیز قدامی و غدد فوق کلیوی.
• تخلیه کلسترول آدرنال. افزایش سطح کورتیکواسترون، انسولین یا گلوکاگون پلاسما.
• افزایش اتکا به گلوکز به عنوان منبع انرژی.
• هیپوگلیسمی (افزایش مصرف گلوکز).
• کاهش رشد و افزایش تجزیه ماهیچه.
• آزاد سازی سیتوکین های فاز حاد (مونوکین ها و لنفوکین ها)
• اختلال در رشد غضروف و استخوان.
• سنتز پروتئین های ویژه شوک حرارتی.
• کاهش مصرف خوراک (بی اشتهایی).
• افزایش دمای بدن.
• تغییر در سطح متابولیت های پلاسما (به عنوان مثال گلوکز، تری گلیسیرید، اسیدهای چرب غیر استری و لاکتات).
• محتوای اپی نفرین در زرده تخم مرغ.
• تغییر در پروفایل لکوسیت های در گردش (نسبت هتروفیل به لنفوسیت و تعداد بازوفیل و ائوزینوفیل).
• سرکوب سیستم ایمنی.
• ذخیره بیش از حد چربی در محوطه شکم (چربی شکمی).
• آسیت (آب آوردگی شکم) در جوجه های گوشتی با تولید بالا.

بیشتر تحقیقات درباره استرس و مدیریت آن در طیور، در شرایط آب و هوایی معتدل انجام شده است. گزارش هایی در مورد مدیریت استرس در شرایط آب و هوایی استوایی نیز موجود است. مطالعات زیر در این زمینه انجام شده است:

• مطالعه انجام شده توسط مودگال و همکاران (۱۹۹۱) نشان دادند استرس بی تحرکی به مدت ۳۰ دقیقه در روز باعث کاهش ظاهری تولید تخم مرغ می گردد. آنها همچنین رابطه بین مدت زمان رشد سریع فولیکول های تخمدان و تولید تخم مرغ را در شرایط استرس و در سن بالا نشان دادند.
• اثر گرسنگی و تراکم بالای قفس بر خصوصیات مایع منی خروس های گوشتی سالم توسط موهان و همکاران (۱۹۹۳) مورد بررسی قرار گرفت. آنها حجم منی، غلظت اسپرم و فعالیت آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACE, EC. 3.4.15.1) را مورد بررسی قرار دادند، در روز هفتم پس از گرسنگی کاهش معنی داری در تولید اسپرم و ۱۵ روز پس از گرسنگی توقف انزال منی دیده شد (P<0.05). تأثیر تراکم قفس بالا بر غلظت اسپرم و فعالیت ACE تا سن ۲۴ هفتگی مشاهده نشد. با این حال، این پارامترها در سن ۲۷ و ۳۰ هفتگی در مقایسه با گروه شاهد به طور قابل توجهی کاهش یافت (P <0.05). مع ذالک، هم گرسنگی و هم تراکم قفس بالا با زوال کیفیت مایع منی همراه بود.
• کاتکول آمین ها به خوبی در میانجیگری شرایط استرس زا نقش دارند. تغییر در بیوسنتز متابولیک کاتکول آمین ها از طریق افزودن L-dopa به جیره در بلدرچینهای تخمگذار انجام شد و صفات تولیدی آن مورد بررسی قرار گرفت. در افزایش سطح L-dopa کاهش سطح آدرنال و وزن کبد، افزایش غلظت دوپامین، نوراپی نفرین و اپی نفرین زرده تخم مرغ و همچنین افزایش تعداد تخم مرغ مشاهده شد.

در شرایط مدیریتی کارآمد، عوامل استرس زا قابل اجتناب را می توان از بین برد. ژنتیک باعث افزایش پتانسیل بهر وری شده است، اما هنوز باید توجه لازم به عوامل استرس زا غیرقابل اجتناب داشت تا بتوان تأثیر آنها بر تولید را به حداقل برسد.

هدف متخصصین طیور باید برقراری تعادل بین استرس بالا و استرس پائین، یافتن هرچه بیشتر عوامل استرس زا و به حداقل رساندن استرس باشد. هدف نهایی پرورش دهندگان طیوراز بین بردن استرس نیست، بلکه حفظ آن در سطح بهینه و راندمان تولید خوب است.